زندگینامه شیخ بهایی؛ عالم، محقق و بزرگ ترین معمار جهان اسلام

به مناسبت روز ملی معماری که سالروز بزرگداشت شیخ بهایی است خیلی خلاصه به زنذگی این شیخ بزرگوار می پردازیم

شیخ بهاء الدین محمد عاملی، معروف به شیخ بهایی، دانشمند شیعه است که در قرن ۱۰ هجری و در کودکی به همراه پدرش از جبل عامل لبنان به ایران آمد.

*گذشته شیخ بهاءالدین محمد عاملی

شیخ بهاء الدین محمد عاملی، معروف به شیخ بهایی، از اهالی جبل عامل لبنان است.

او در هفدهم محرم ۹۵۳ق بدنیا آمد و در  سن ۸ یا ۱۳ سالگی به همراه پدرش شیخ حسین بن عبدالصمد به ایران آمد. شیخ بهایی به کشور‌های مختلف مسافرت کرده و محضر اساتیدمتعدد در رشته‌های مختلف را درک کـرده، و بـه عـلاوه دارای اسـتـعداد و ذوقی سرشار بوده است.

مردی جامع بوده و تالیفات مـتـنوعی دارد هم ادیب بوده و هم شاعر و هم فیلسوف و هم ریاضی دان و هم فقیه و هم مفسر از طـب نـیـز بـی بهره نبوده است.

*خدمات شیخ بهایی در فقه

او اولین کسی است که یک دوره فقه غیر استدلالی به صورت رساله عـمـلیه به زبان فارسی نوشت که به نام جامع عباسی معروف است.

*زندگی‌نامه کامل شیخ بهاءالدین عاملی

بهاءالدین عاملی در ۱۷ محرم سال ۹۵۳ق در بعلبک به دنیا آمد.

 محل زندگی وی جُبَع یا جُباع، از روستا‌های جبل عامل بوده است.

 پدرش، عزّالدین حسین بن عبدالصمد حارثی، از شاگردان و دوستان شهید ثانی بود.

نسب وی به حارث هَمْدانی از اصحاب امیرالمؤمنین می‌رسد؛ از این رو به حارثی هَمْدانی نیز شهرت دارد.

*کودکی و جوانی

خانه منسوب به شیخ بهایی

یک سال بعد از تولد او در بعلبک، خانواده‌اش به جبل عامل رفتند، اما پس از شهادت شهید ثانی و احساس عدم امنیت در این شهر و نیز به دعوت و تشویق شاه طهماسب اول و علی بن هلال کرکی معروف به شیخ علی مِنشار، شیخ الاسلام اصفهان، از جبل عامل به ایران نقل مکان و در اصفهان ساکن شدند.

خانواده او از نخستین علمای شیعه در جبل عامل بودند که در پی استقرار حکومت شیعی صفوی، به ایران مهاجرت کردند.

*۱۳ سالگی و ورود به ایران

بنابر نسخه‌ای به خط شیخ بهائی که در ۹۶۹ق در قزوین نوشته شده، او هنگام ورود به ایران ۱۳ ساله بود، اما بعضی منابع او را در این زمان ۷ ساله دانسته‌اند.

وی از هجرتش به ایران و ورودش همراه با پدر در دستگاه سلاطین صفوی اظهار ناخرسندی کرده است.

 بعد از ۳ سال اقامت در اصفهان، شاه طهماسب اول به توصیه و تأکید شیخ علی منشار، عزّالدین حسین را به قزوین دعوت و منصب شیخ الاسلامی شهر را به او سپرد.

شیخ بهائی نیز همراه پدرش به قزوین رفت و مدتی در آنجا اقامت و به تحصیل علوم مختلف پرداخت.

به نوشته شیخ بهائی، وی در سال ۹۷۱ق همراه با پدرش در مشهد بوده است.

بعد‌ها پدرش برای مدتی شیخ الاسلام هرات شد، اما وی در قزوین ماند و در ۹۷۹ق و ۹۸۱ق اشعاری در اشتیاق به دیدار پدر و شهر هرات برای او فرستاد.

*اجبار شاه عباس به نگه داشتن شیخ بهاءالدینی در ایران

در سال ۹۸۳ق پدر شیخ به قزوین آمد و برای سفر حج از شاه اجازه خواست، شاه به خود او اجازه داد، اما از همراهی بهاءالدین عاملی با پدر ممانعت و او را به ماندن در قزوین و تدریس علوم مکلف کرد.

*همسر و فرزندان شیخ بهائی

همسر شیخ بهائی، دختر علی منشار عاملی، زنی دانشمند بود که پس از درگذشت پدر، کتابخانه نفیس ۴ هزار جلدی او را به ارث برد و شیخ بهائی آن را در ۱۰۳۰ق وقف کرد.

این کتابخانه پس از وفات شیخ بهایی، به سبب اهمال در نگهداری از بین رفت.

برخی بر این عقیده‌اند از این که بهائی سی سال از عمر خود را به تنهایی در سفر گذرانده، می‌توان حدس زد که فرزندی نداشته است. بیشتر منابع نیز فرزندی برای او معرفی نکرده و بعضی او را عقیم دانسته‌اند.

*تحصیلات و اساتید شیخ بهائی

بیشتر تحصیلات بهائی، در قزوین بود که آن زمان حوزه علمی فعّالی داشت. پس از قزوین، در اصفهان به تحصیل خود ادامه داد.

اولین و مهمترین استاد بهائی، پدرش بود که نزد وی تفسیر و حدیث و ادبیات عرب و مقداری معقول خواند واز او اجازه روایت دریافت کرد.

استادان دیگر شیخ بهائی عبارت‌اند از:

 ملاّ عبدالله یزدی؛

 ملاّ علی مُذَهّب؛

 ملا علی قائنی؛

 ملا محمد باقر یزدی؛

 شیخ احمد گچایی؛

 شیخ عبدالعالی کرکی

 محمود دهدار

محمّد بن محمّدبن ابی اللّطیف مقدسی شافعی.

*شاگردان شیخ بهائی

شهرت علمی و موقعیت اجتماعی بهائی موجب شد شاگردان بسیاری داشته باشد.

شاگردان شیخ بهایی درایام تعطیل از شیخ بیشتر بهره می‌بردند، زیرا در این ایام شیخ برایشان از علوم مختلف، اخبار نادر، اشعار و حکایات نقل می‌کرد. مشهورترین شاگردان شیخ بهایی آن‌ها عبارت‌اند از:

 محمدتقی مجلسی

 محمد محسن فیض کاشانی

 صدرالمتألهین شیرازی

 سید ماجد بحرانی، که بر الاثناعشریة بهائی تعلیقه نگاشته است.

 شیخ جواد بن سعد بغدادی معروف به فاضل جواد، شارح خلاصة الحساب و زبدة الاصول شیخ بهائی.

 ملا حسنعلی شوشتری که در ۱۰۳۰ق از بهائی اجازه روایت دریافت داشته است.
ملا خلیل بن غازی قزوینی (متوفی ۱۰۸۹ق)
شیخ زین الدّین بن محمد نواده شهید ثانی
ملا صالح مازندرانی
رفیع الدین محمد نائینی مشهور به میرزا رفیعا
سفر‌ها
شیخ بهایی در حیات خویش به سفر‌های متعددی رفت.
*سفر حج شیخ بهائی
بهائی پس از مدتی برای سفر حج، از شیخ الاسلامی کناره گرفت و مسافرت طولانی خود را آغاز کرد و در ۱۰۲۵ق به اصفهان بازگشت و از آن پس تا آخر عمر همراه شاه عباس بود.
وی در این سفر، به عراق و حلب، شام و مصر و سَراَندیب (سِیلان)، حجاز و بیت‌المقدس رفته و در سفر خود، توانست بسیاری از علما و بزرگان صوفیه را ببیند.
بهائی در سفر‌های خود، ناشناس و در کسوت فقر و درویشی سیر کرده و با ارباب ادیان و مذاهب اسلامی به بحث و احتجاج پرداخته و در بعضی موارد تقیه می‌کرده است.
او در راه بازگشت از حج به تبریز رفت و حدود یک سال در آنجا ماند. وی سفری نیز به کَرْک نوح در جبل عامل داشته و در آنجا با شیخ حسن صاحب معالم دیدار کرده است.
از آثار وی چنین برمی آید که وی به شهر‌های دیگری، چون کاظمین، هرات، آذربایجان و قم و شیروان مسافرت کرده است.
*سفر پیاده به مشهدشیخ بهائی
از سفر‌های تاریخی شیخ بهائی، سفر پیاده او به مشهد است.
بار اول، در ۲۵ ذی‌الحجه ۱۰۰۸ق بود. در این زمان، شاه عباس به شکرانه فتح خراسان، از طوس تا حرم امام رضا (ع) را پیاده رفت و شیخ بهایی نیز او را همراهی کرد.
*موقعیت اجتماعی شیخ بهائی
انتصاب به مقام شیخ‌الاسلامی
شیخ بهائی پس از مرگ پدرش در ۹۸۴ق، در بحرین به امر شاه طهماسب به هرات رفت و به جای او به شیخ الاسلامی هرات منصوب شد. این اولین منصب رسمی وی بود.
پس از وفات پدر همسرش شیخ علی منشار در همان سال، شیخ الاسلام اصفهان شد.
حکم شیخ الاسلامی او را شاه اسماعیل صادر کرد. عده‌ای گفته‌اند شاه عباس اول که در ۹۹۶ق به حکومت رسید، فرمان شیخ الاسلامی او را صادر کرده است.
این منصب مورد رضایت و علاقه او نبود و همچنان گرایش به عزلت داشت و در زهد و درویشی به سر می‌برد، حتی پیوسته سعی در کناره‌گیری و استعفا از شیخ الاسلامی داشت و به گزارش بعضی منابع برای مدتی از این مقام کناره گرفت.
نقل می‌کنند، بهائی گذشته از شیخ الاسلامی، منزلت و قرب خاصی در دربار صفوی داشت و در دانش، تقوا، کفایت و کاردانی مورد اعتماد شاه عباس اول و طرف مشورت او قرار می‌گرفت.
به نوشته اسکندر منشی، شاه از محضر بهائی بهره می‌برد و وجود او را بسیار مغتنم می‌شمرد، تا آنجا که پس از بازگشت بهائی از سفر طولانی، به استقبال او آمد و ریاست علمای ایران را به او پیشنهاد کرد که بهائی نپذیرفت. شاه در امور شرعی خانوادگی نیز به وی رجوع می‌کرد.
*اقامه نماز جمعه شیخ بهائی
بهائی اقامه نماز جمعه اصفهان را بر عهده داشت.
*مذهب و مشرب شیخ بهائی
نگاره‌ای از شیخ بهایی اثر محمدعلی‌بیک نقاش باشی، نقاش قرن سیزدهم قمری.
شیعه بودن شیخ بهایی را باتوجه به تعلق او و خانواده‌اش به شیعیان جبل عامل و نیز تالیف‌های بسیارش در فقه و معارف شیعی غیرقابل تردید دانسته‌اند.
از شاخص‌ترین این آثار قصیده معروف «وسیلة الفوز و الامان» او در مدح امام زمان (عج) و نیز صلوات مشهوری است که برای ۱۴ معصوم ساخت و با عبارت «اللهم صل و سلم و زد و بارک علی صاحب الدعوة النبویة» شروع می‌شود و آن را خدام بقاع متبرکه در مراسم اعیاد در آستان قدس رضوی و حضرت معصومه (س) و مذکّران شیعه در دیگر مجالس مذهبی می‌خوانند.
بهاءالدین عاملی در اشعار عربی خود علاوه بر اظهار ارادت و اخلاص کامل به ائمه شیعه و اشتیاق به زیارت قبور ایشان، در مواردی از مخالفان آن‌ها تبری جسته است.
*بهائی بیش از سایر علما و فقهای امامیه تمایل به عرفان داشته است.
به گفته علامه مجلسی، وی اهل چله‌نشینی و ریاضات شرعی بوده و به شاگرد خود محمدتقی مجلسی تعلیم ذکر داده است.
با این همه، در بعضی منابع به بیزاری بهائی از صوفیان و دراویش زمان خود و آداب و عقاید ایشان اشاره شده است. خود بهائی نیز در داستان رمزی گربه و موش و در اشعارش، از صوفیان ریاکار انتقاد شدیدی کرده است.
از این رو از بعضی علمای شیعه در دفاع از بهائی و عدم انتساب او به تصوف اصطلاحی، شواهدی نقل شده است.

*مقام علمی شیخ بهائی
شیخ بهایی در تمام علوم رسمی زمان خود دست داشت و در شماری از آن‌ها منحصر به فرد بود. او در حوزه معارف دینی و علوم اسلامی استاد بود.
در سلسله اجازات روایی، از محدثان امامی برجسته قرن یازدهم به شمار می‌رود و طرق بسیاری از اجازات محدّثین در قرون اخیر به او و از او به پدرش و شهید ثانی منتهی می‌شود.
وی از ۲۵ سالگی در تفسیر قرآن به خوض و تدقیق پرداخته و آن را اشرف علوم دانسته است.
مهمترین کوشش بهائی، ارائه توجیه و تعلیلی در مورد وضع معانی جدید برای تقسیم‌بندی احادیث از سوی متأخران است.
به گفته وی، وقوع فاصله زمانی بین متأخرین و سلف صالح و احتمال از میان رفتن کتب اصول اخبار، و اشتباه بین احادیث مورد اعتماد قدما با غیر آن، و به‌طور خلاصه انسداد طرق تشخیص احادیث مورد وثوق قدما، باعث شد تا متأخران به وضع معانی جدید برای اصطلاحاتی، چون صحیح، حَسَن و موثّق دست یازند و ملاک جدیدی برای تمیز اخبار ارائه دهند. وی همچنین به ریشه‌های تقسیم‌بندی قدما و تعریف آنان از صحیح و حسن و موثق اشاره می‌کند.
گذشته از علوم و معارف اسلامی، مهم‌ترین حوزه فعالیت علمی بهائی، ریاضی و سپس معماری و مهندسی بوده و در جغرافیا و نجوم نیز تبحر داشته است.
*پرکارترین عالم اسلام
او یکی از پرکارترین علمای جهان اسلام از نظر تألیف و تنوع در آن بوده است. تعداد تألیفات او را با توجه به رساله‌ها و تحشیه‌ها و تعلیقه‌ها، ۱۲۳ عنوان دانسته‌اند.
*آثار شیخ بهائی
با توجه به گستره دانش شیخ بهایی، آثار او در زمینه‌های متنوعی هستند و از فقه، علوم قرآنی، ادعیه و مناجات، اصول اعتقادات گرفته تا حکمت و فلسفه و حتی ریاضیات و علوم غریبه را شامل می‌شوند.
از جمله آثار مشهور او می‌توان به جامع عباسی اشاره کرد که او این کتاب را به درخواست شاه عباس اول، درباره احکام فقهی و به زبان فارسی نگاشت.
این اثر ابتکاری نو در نگارش متون فقهی به شمار می‌رود و برخی از صاحب‌نظران از آن به عنوان اولین دوره فقه غیراستدلالی به زبان فارسی یاد می‌کنند که به صورت رساله عملیه نوشته شده است‏. کشکول شیخ بهایی نیز ازآثار مشهور اوست.